한국의 목가구는 화려한 채색이나 정교한 조각 대신 나뭇결을 활용하여 자연의 아름다움을 그대로 드러내는 특성이 있다. 2010년 국가무형문화재 소목장 기능 보유자로 지정된 박명배 장인은 전통 목가구 기법을 계승하는 한편 철저한 도면 작업을 통해 비례미를 구현한다.
Nội thất đồ gỗ Hàn Quốc có đặc tính lột tả được hết thảy vẻ đẹp của thiên nhiên khi sử dụng đường vân gỗ thay vì màu sắc sặc sỡ hay chạm khắc cầu kỳ. Vào năm 2010, Park Myeong-bae được công nhận là nghệ nhân nắm giữ kỹ năng somokjang (nghề mộc) thuộc di sản văn hoá phi vật thể quốc gia, kế thừa những kỹ thuật chế tác nội thất gỗ truyền thống, đã tái hiện lại vẻ đẹp hài hoà với quy trình thiết kế tỉ mỉ.
나무를 다루는 목수는 건축물을 짓는 대목(大木)과 가구나 각종 기물을 만드는 소목(小木)으로 구분한다. 전통 목공 기법으로 장롱, 문갑, 책상 등을 만드는 장인을 소목장(小木匠)이라고 한다. 기교가 화려했던 고려 시대(918~1392)와 달리 조선 시대(1392~1910)의 공예품은 유교적 영향으로 소박함과 절제미가 돋보인다.
Thợ mộc chế tác gỗ thường phân ra làm hai, một là daemok – thợ xây dựng các công trình bằng gỗ và hai là somok – thợ chế tác đồ nội thất hay đồ gia dụng khác. Những nghệ nhân làm rương, tráp (hộp), bàn, v.v. dựa trên kỹ thuật thủ công truyền thống được gọi là somokjang. Khác với triều đại Goryeo (918-1392) vốn nổi tiếng với nghề thủ công tinh xảo, thủ công mỹ nghệ trong thời Joseon (1392-1910) lại nổi bật bởi sự đơn giản và tinh tế dưới ảnh hưởng của Nho gia.
소목장 박명배(Park Myung-bae, 朴明培)의 작품은 조선 시대 목가구의 전형을 나타내면서도 화장판(化粧板, 가구의 앞면)의 재질로 인해 수려한 느낌을 준다. 간결한 선과 판재의 역동적 무늬가 어우러진 그의 작품은 전통에 충실하면서도 현대적이라는 평가를 듣는다.
Tác phẩm của nghệ nhân bậc thầy Park Myung-bae là đại diện điển hình cho nội thất đồ gỗ của triều đại Joseon nhưng tinh tế hơn nhờ chất liệu sử dụng cho hwajangpan (miếng gỗ dán mặt trước của đồ nội thất). Tác phẩm của nghệ nhân Park nhận được lời khen ngợi vì mang tính hiện đại trong khi vẫn trung thành với truyền thống qua sự kết hợp hài hòa giữa đường nét đơn giản và hoa văn sinh động trên tấm gỗ.
“목수에게 용목(龍目)이 없으면 속 빈 강정이죠. 나뭇결은 인위적으로 만든 그 어떤 것보다 아름답고, 자연 그대로이니 싫증이 나지 않아요. 전통 가구는 장식이나 조각을 하지 않기 때문에 나뭇결 자체를 잘 살려 아름다움을 표현하는 것이 중요합니다.”
“Đối với thợ mộc, tấm gỗ không có yongmok (thớ gỗ đẹp và phân bổ không đều – chú thích của người dịch) thì chẳng khác gì kẹo kéo rỗng (ý chỉ món đồ chỉ có vẻ ngoài, còn lại vô dụng). Thớ gỗ đẹp hơn bất cứ thứ gì nhân tạo. Nó tự nhiên đến mức không bao giờ cảm thấy nhàm chán nhìn vào. Vì đồ nội thất truyền thống không trang trí hay chạm khắc nên điều quan trọng là phải thể hiện được vẻ đẹp vốn có của thớ gỗ tự nhiên.”
박 장인이 마치 용이 뒤엉킨 것 같은 오래된 느티나무의 나뭇결을 좋아하는 이유다. 그의 말처럼 나무가 만들어 내는 무늬들은 한 폭의 산수화처럼 아름답다. Đây cũng là lý do nghệ nhân Park rất yêu thích thớ gỗ của cây Zelkova lá gai lâu năm trông như những con rồng quấn cuộn vào nhau. Như lời nghệ nhân bộc bạch, hoa văn trên tấm gỗ cây Zelkova tạo ra đẹp như một bức tranh sơn thủy.
기술력과 창의성 – Kỹ thuật và sự sáng tạo
국가무형문화재로 지정되기 위해서는 해당 분야의 기능 보유자 문하에서 오랜 시간 수련하며 전수자, 이수자, 전승교육사의 과정을 거치는 게 일반적이다. 그러나 박 장인은 이와 달리 전승 계보가 없다. 특정 소목장의 제자로 들어가 기술을 전수받지 않았다는 얘기다. 21세 때인 1971년 전국기능경기대회 목공예 부문 1위를 시작으로 스스로 능력을 입증해 인정받았다. 1989년에는 동아(東亞)일보사가 주최한 동아공예대전에 목리반(木理盤)을 출품해 대상을 받았고, 1992년에는 한국문화재재단이 주관하는 전승공예대전에서 의걸이장(欌)으로 대통령상을 받았다. 도면 구성에만 1년이 걸린 이 작품은 판재로 사용한 소나무를 인두로 지져 독특한 색감을 냈다. 그가 고안해 낸 방법이다.
Thông thường để được phong danh hiệu người bảo vệ di sản một lĩnh vực nào đó thuộc di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, phải là những nghệ nhân trải qua quá trình huấn luyện chuyên sâu trong thời gian dài từ người kế thừa, thực hành và truyền dạy di sản dưới sự hướng dẫn của một nghệ nhân bậc thầy trong nghề. Tuy nhiên, không giống với điều này, nghệ nhân Park không có phả hệ truyền thừa. Điểm đặc biệt là nghệ nhân Park không được truyền dạy kỹ thuật như một môn đồ của somokjang. Năm 1971, lúc 21 tuổi, nghệ nhân Park bước đầu nhanh chóng được công nhận năng lực khi đạt giải nhất hạng mục thủ công mỹ nghệ tại hội thi tay nghề toàn quốc. Năm 1989, với tác phẩm mogniban (cái khay bằng gỗ dùng để đựng thức ăn – chú thích của người dịch), ông giành được giải Daesang tại Cuộc thi Thủ công Mỹ nghệ Đông Á do báo Dong-A Ilbo tổ chức. Đến năm 1992, ông nhận được Giải thưởng Tổng thống cho tác phẩm tủ treo y phục tại Triển lãm Nghệ thuật Thủ công Truyền thống do Quỹ Di sản Văn hóa Hàn Quốc tổ chức. Tác phẩm này mất một năm chỉ để xây dựng bản thiết kế, chế tác gỗ thông làm ván và nung lên bằng mỏ hàn để tạo ra màu sắc độc đáo. Đây là phương pháp mà nghệ nhân Park suy ngẫm ra.
“원래 이 기법은 오동나무를 써요. 오동나무판을 인두로 지져 태운 후 솔이나 짚으로 문지르면 무른 부분은 검게 패고 단단한 부분은 덜 파여 나뭇결대로 무늬가 생기죠. 그 무늬가 질박하고 품위가 있어 예로부터 사랑방(舍廊房) 가구에 많이 쓰였습니다. 이 기법을 소나무에 적용해 수려한 문양을 내 봤는데 큰 상을 받았죠.”
“Vốn dĩ kỹ thuật này thường sử dụng cây Paulownia (loại cây gỗ bản địa của Hàn Quốc – chú thích của người dịch). Ván gỗ cây Paulownia sau khi được nung lên bằng que hàn, dùng chổi hoặc rơm cọ xát, những phần mềm trổ ra đốm đen, phần cứng ít trổ đen hơn, tạo thành hoa văn như các vân gỗ. Vì hoa văn đơn giản và trang nhã nên từ xa xưa, kỹ thuật này được sử dụng nhiều trong chế tác đồ nội thất sarangbang (phòng dành cho nam giới tiếp khách trong nhà hanok – chú thích của người dịch). Tôi đã áp dụng kỹ thuật này lên tấm gỗ cây thông để tạo ra những hoa văn thanh nhã và giành được giải thưởng lớn này.”
박 장인은 바티칸박물관 한국관에 들어가는 가구 일습을 비롯해 미국 LA와 워싱턴D.C., 독일 베를린, 폴란드 바르샤바, 일본 오사카 등 세계 주요 도시의 한국문화원에 들어간 사랑방 가구를 제작했다. 또 고종(高宗)황제(재위 1863~1907)가 태어난 저택인 서울 운현궁(雲峴宮)을 복원할 때 100여 점에 이르는 가구 제작을 총괄하기도 했다. 전통 목가구의 제작 기법에 대한 풍부한 지식과 뛰어난 기량 덕분이었다.
Nghệ nhân Park đã chế tác một bộ sản phẩm nội thất cho phòng trưng bày Hàn Quốc tại Viện Bảo tàng Vatican, và đồ nội thất trong sarangbang cho Trung tâm Văn hóa Hàn Quốc tại các thành phố lớn trên thế giới, bao gồm Los Angeles và Washington D.C, Berlin (Đức), Warsaw (Ba Lan), Osaka (Nhật Bản), v.v. Nghệ nhân Park cũng giám sát việc chế tác khoảng 100 sản phẩm nội thất trong quá trình trùng tu cung Unhyeon (Vân Hiện) ở Seoul – nơi hoàng đế Gojong (Cao Tông, trị vì 1863-1907) sinh ra. Điều này có được là nhờ vào kiến thức phong phú và tay nghề vượt trội của nghệ nhân về kỹ thuật chế tác nội thất gỗ truyền thống.
특별한 인연 – Nhân duyên đặc biệt
비록 계보는 없지만, 그에게도 스승이라 할 만한 특별한 인연이 있긴 했다. 1950년 충청남도 홍성(洪城)에서 태어난 그는 집안 형편 때문에 초등학교 졸업 후 상급 학교에 진학할 형편이 못 됐다. 18세 때 서울로 올라와 목수인 친척 형의 소개로 당시 서라벌예술대학(현 중앙대학교 예술대학) 공예과 최회권(崔會權) 교수의 공방에 들어갔다. 상업적으로 제작해 파는 가구가 아니라 목공예 작품을 먼저 접한 것이다.
Tuy không có sự truyền thừa, nhưng nghệ nhân Park cũng có mối nhân duyên đặc biệt đáng để ông gọi là thầy. Ông Park sinh vào năm 1950, tại Hongseong, tỉnh Chungcheongnam-do. Vì hoàn cảnh gia đình, sau khi tốt nghiệp tiểu học, ông không đủ điều kiện để học lên cao. Năm 18 tuổi, ông đến Seoul và qua sự giới thiệu của người anh họ vốn là thợ mộc, ông đã vào làm tại phòng xưởng thủ công của giáo sư Choi Hoe-gwon, khoa Thủ công Mỹ nghệ của Trường Đại học Nghệ thuật Seorabeol (nay là Trường Đại học Nghệ thuật thuộc Đại học Chung-Ang). Kết quả là ông Park lần đầu tiên được tiếp xúc với tác phẩm nghệ thuật chế tác thủ công gỗ, thay vì sản phẩm nội thất được sản xuất và buôn bán thương mại.
“예전에는 교수나 전공자는 디자인만 하고 제작은 목공소에서 해 주는 경우가 많았어요. 최 교수님 공방에서 심부름을 도맡아 하며 작품을 기획하고 완성해 가는 과정을 지켜보았죠. 대학에서 공부하지는 못했지만, 교수님 공방에서 더 많은 것들을 배웠다고 생각해요.”
“Trước đây, các giáo sư hay sinh viên chuyên ngành thường chỉ thiết kế, còn xưởng chế biến gỗ phần nhiều đảm nhận việc sản xuất thành phẩm. Tôi đảm nhận chạy việc vặt trong phòng xưởng của giáo sư Choi và quan sát chăm chú toàn bộ quá trình từ khi lập kế hoạch đến khâu hoàn thiện tác phẩm. Tuy không thể theo học tại trường đại học nhưng tôi đã học được rất nhiều tại phòng xưởng của giáo sư.”
몇 년 후 최 교수가 캐나다로 이민을 가게 되면서 공방이 문을 닫자 그는 진로를 고민해야 했다. Vài năm sau đó, giáo sư Choi di cư sang Canada, đóng cửa phòng thủ công, ông Park đã phải suy ngẫm về con đường đi của bản thân.
“현대 공예는 작가주의적 성향이 강해서 저와는 맞지 않다고 생각했어요. 그래서 장인 기질이 요구되는 우리 전통 가구 쪽으로 방향을 틀었죠.” “Tôi nghĩ thủ công mỹ nghệ hiện đại chú trọng vào phong cách nghệ thuật của cá nhân, không phù hợp với tôi. Do vậy, tôi đã chuyển sang làm đồ nội thất truyền thống vốn đòi hỏi sự khéo léo của nghệ nhân.”
그는 이름난 목수들에게 못을 쓰지 않고 목재에 홈을 파서 짜맞추는 70여 가지 전통 짜맞춤[結構] 방식을 배웠다. 수년에 걸쳐 나무를 말리고 다스려서 숨통을 틔워 주는 결구법은 소목의 핵심 기법이다. 소목장이 갖춰야 할 기능적인 면을 두루 익힌 그는 30세가 되던 1980년에 독립했다.
Tại thời điểm đó, nghệ nhân Park tìm đến các thợ mộc nổi tiếng để học các kỹ thuật mộc truyền thống và tiếp thu hơn 70 phương pháp cắt ghép gỗ (kết cấu), cắt rãnh trên gỗ và ghép chúng lại với nhau mà không cần dùng đinh. Những phương pháp này cực kì quan trọng trong nghề mộc truyền thống bao gồm kỹ thuật sấy khô và xử lý gỗ lâu năm để thông khí. Sau khi học hỏi thành thạo các kỹ năng cần thiết để trở thành Tiểu mộc tượng, nghệ nhân Park bắt đầu làm việc độc lập ở độ tuổi 30 vào năm 1980.
최상의 도면 – Bản thiết kế tốt nhất
자신의 공방을 차린 지 얼마 되지 않아 그는 당시 국립중앙박물관 관장 최순우(崔淳雨, 1916~1984)를 만나게 되었는데, 이는 그의 목공예 인생에 큰 전환점으로 작용했다. 최 관장은 한국 미술사학의 기초를 마련한 학계의 큰 스승으로 박 장인에게 전통 공예의 철학과 안목을 가르쳐 주었다.
Không lâu sau khi thành lập phòng xưởng riêng, nghệ nhân Park đã gặp được Choi Soon-woo (1916-1984), lúc đó là giám đốc Viện Bảo tàng Quốc gia Hàn Quốc. Cuộc gặp gỡ này là bước ngoặt lớn trong cuộc đời làm nghề thủ công mỹ nghệ của ông. Giám đốc Choi là người đặt nền móng cho lịch sử mỹ thuật Hàn Quốc, trở thành vị thầy lớn truyền đạt cho ông Park triết lý và hiểu biết sâu sắc về nghề thủ công truyền thống.
박 장인은 최 관장을 통해 전통 가구의 비례미에 눈을 떴다. 우리 가구는 앞면을 테두리로 분할하고, 나뉜 면에 무늬 좋은 목재를 쓴다. 사계절이 있는 우리나라는 여름과 겨울의 온도 및 습도 차이가 크다. 그래서 판재를 통으로 쓰면 시간이 지나면서 뒤틀리기 때문에 면을 나눠야 한다. 기능적인 이유로 면을 분할하지만 이를 통해 아름다운 비례가 생기니, 어떤 비율로 면을 쪼개느냐가 관건이다. 1984년 그는 청와대에 전통 안방을 꾸미면서 판재 선별부터 디자인, 비례와 형식, 제작 공정에 이르기까지 최 관장의 세밀한 가르침을 받았다. 조선 시대 사대부들이 솜씨 좋은 목수를 불러들여 집 안 분위기에 맞는 가구를 합작으로 만들어 냈던 것처럼 그도 최 관장과 합심해서 조선 시대 가구의 원형을 되살려냈다. 최 관장의 갑작스러운 타계로 인연은 길게 이어지지 않았지만, 그는 지금도 최 관장과 작업할 때와 마찬가지로 일대일 도면 그리기를 고수한다.
Qua sự hướng dẫn của giám đốc Choi, nghệ nhân Park đã mở rộng tầm mắt trước vẻ đẹp cân đối của đồ nội thất truyền thống. Đồ nội thất của Hàn Quốc, mặt trước được chia thành các khung và ốp các tấm gỗ có hoa văn tinh tế trên bề mặt phân chia.
Hàn Quốc với khí hậu bốn mùa nên sự chênh lệch nhiệt độ và độ ẩm giữa mùa hè và mùa đông rất lớn. Do vậy, nếu sử dụng các tấm gỗ nguyên khối có thể dẫn đến cong vênh theo thời gian nên phải chia ra thành nhiều phần. Mặc dù chia bề mặt theo tính năng nhưng lại tạo ra cảm giác cân đối về mặt thẩm mỹ. Câu hỏi đặt ra là phân chia bề mặt theo tỷ lệ như thế nào đã trở thành mối quan tâm trong việc thiết kế.
Vào năm 1984, khi trang trí gian phòng trong truyền thống của Cheongwadae (Nhà Xanh), nghệ nhân Park đã nhận được sự hướng dẫn cặn kẽ từ giám đốc Choi, từ việc lựa chọn gỗ đến thiết kế chú ý đến tỷ lệ, hình thức và quy trình chế tác. Giống như các sĩ đại phu (giới quý tộc) triều đại Joseon đã từng mời những thợ mộc tay nghề cao đến làm việc và chế tác đồ nội thất phù hợp với không gian ngôi nhà của họ, nghệ nhân Park cũng hợp lực với giám đốc Choi để hồi sinh nguyên vẹn đồ nội thất triều đại Joseon. Dù mối nhân duyên không kéo dài được lâu bởi sự ra đi đột ngột của giám đốc Choi, nhưng cho đến bây giờ, ông Park vẫn tuân thủ việc tạo ra các bản thiết kế chi tiết cho từng món đồ nội thất, giống như cách ông đã làm việc với giám đốc Choi.
“가구 도면을 실물 크기 그대로 그려서 벽에 붙여 놓고 자꾸 들여다봅니다. 그러면 어제 안 보이던 것이 오늘 보이고, 어제는 괜찮아 보였는데 오늘은 고쳐야 할 게 눈에 들어오죠. 시간을 두고 수정하고 다시 그리기를 반복해 최상의 도면을 완성합니다.”
“Khi vẽ một bản thiết kế nội thất với kích thước thật, tôi thường dán bản vẽ lên tường và nhìn đi nhìn lại mãi. Do đó, tôi có thể thấy những thứ mà ngày hôm qua không thể thấy, và những thứ hôm qua thấy có vẻ ổn nhưng hôm nay lại hiện ra trong tầm mắt cái cần phải sửa. Tôi mất nhiều thời gian chỉnh sửa và vẽ đi vẽ lại nhiều lần để tạo ra bản thiết kế tốt nhất.”
뒤틀림 없이 깔끔한 비례미를 자랑하는 그의 작품은 이처럼 꼼꼼한 도면 작업을 거쳐 만들어진다. 재현은 하되 복제는 하지 않는다는 신념을 가진 그는 지금도 짬이 날 때마다 스케치하며 디자인을 구상한다. 두 딸을 비롯해 19명의 이수자들과 많은 교육생들을 배출한 그는 올해 18번째를 맞는 < 소목장 박명배와 그의 제자전 > 을 해마다 거르지 않는다. 전통을 어떻게 발전시켜 나갈지 아직도 고민하고 있기 때문이다.
Quá trình thiết kế nghiêm ngặt của nghệ nhân Park đã giúp những đồ nội thất của ông được nhiều người đánh giá cao nhờ thiết kế tỉ mỉ và vẻ đẹp hài hòa, không cong vênh. Nghệ nhân Park giữ vững niềm tin vào việc cam kết tái tạo hơn là sao chép và cho đến hiện tại ông vẫn tiếp tục phác thảo và thiết kế bất cứ khi nào có thời gian. Trong những năm qua, ông đã đào tạo 19 học viên được chứng nhận, trong đó có hai cô con gái của ông và nhiều học viên khác. Ông cũng duy trì sự cống hiến cho cuộc triển lãm thường niên “Nghệ nhân bậc thầy Park Myung-bae và các đệ tử”, kỷ niệm lần thứ 18 diễn ra vào năm nay. Với trăn trở không ngừng, ông Park suy ngẫm cách để làm thế nào để phát triển và lan tỏa hơn nữa nghề thủ công truyền thống.
이기숙(Lee Gi-sook, 李基淑)자유기고가
Lee Gi-sook – Tác giả tự do
Ảnh. Seo Heun-kang
Dịch. Phùng Thị Thanh Xuân
