건축 미술의 일종인 단청(丹靑)은 목조 건축물의 보존을 위해 오래전부터 활용되었으며, 불교의 수용과 함께 더욱 발전해 오늘에 이르고 있다. 박근덕(Park Geun-deok, 朴根德)은 20년째 문화재 복원 사업에 참여하고 있는 단청 전문가이다. 동시에 전통 단청에서 얻은 모티프를 자신만의 시선으로 해석해 보여 주는 창작 단청 작가로도 활동 중이다.
Dancheong, một loại hình nghệ thuật kiến trúc truyền thống của Hàn Quốc, được sử dụng từ xa xưa để bảo tồn các tòa kiến trúc bằng gỗ, sau đó bắt đầu nở rộ cùng với sự du nhập của Phật giáo và tiếp tục trường tồn đến ngày nay. Park Geun-deok là một chuyên gia dancheong với 20 năm gắn bó cùng các dự án trùng tu di sản văn hóa. Đồng thời, cô cũng hoạt động tích cực với tư cách là nghệ sĩ sáng tạo dancheong, người diễn giải các họa tiết dancheong truyền thống theo góc nhìn của riêng mình.
한국의 궁궐과 사찰에서는 꽃 피는 계절이 아니어도 화려함을 느낄 수 있다. 다채로운 문양과 빛깔로 건물을 아름답게 꾸민 단청 덕분이다. 본래 단청은 기후 변화에 취약한 목조 건축물을 더위와 추위, 습기 등으로부터 보호해 내구성을 강화하기 위한 목적에서 출발했다. 나아가 문양의 사용과 채색 방식을 통해 왕실의 권위나 종교적 신성함을 나타내는 역할도 한다.
Chúng ta có thể cảm nhận được vẻ hoa lệ của các cung điện, chùa chiền Hàn Quốc ngay cả khi không phải mùa hoa nở. Đó là nhờ có dancheong điểm xuyết các tòa nhà bằng các sắc màu rực rỡ và hoa văn tinh tế. Mục đích ban đầu của dancheong là bảo vệ các kiến trúc bằng gỗ – loại vật liệu vốn dễ xuống cấp trước sự biến đổi khí hậu – khỏi nắng nóng, lạnh giá, ẩm ướt…, qua đó tăng độ bền của chúng. Hơn nữa, dancheong còn có vai trò biểu thị quyền uy hoàng tộc hay sự tôn nghiêm tôn giáo thông qua hoa văn được sử dụng và cách phối màu.
“단청은 건물이 입고 있는 옷이라고 할 수 있어요. 왕과 신하의 의복이 구별되는 것처럼 단청도 건물의 용도와 중요성에 따라 문양과 색을 달리합니다.”
“Có thể nói dancheong là chiếc áo mà các tòa kiến trúc khoác lên mình. Tương tự sự khác biệt giữa trang phục của vua chúa và quần thần, dancheong cũng có hoa văn và màu sắc khác nhau tùy theo mục đích và tầm quan trọng của công trình.”
박근덕 씨의 설명이다. 불교의 영향을 받은 단청은 우리나라뿐 아니라 불교 문화권인 몽골, 일본, 중국, 티베트에서도 볼 수 있다. 하지만 양식은 나라마다 다르다. 일본은 붉은색 위주의 채색이 특징이고, 중국은 청색과 녹색을 주로 사용한다. 그에 비해 한국 단청은 음양오행 사상에 따라 청(靑), 적(赤), 백(白), 흑(黑), 황(黃)의 오방색(五方色, 동서남북과 중앙의 다섯 방위를 상징하는 색)을 보색 대비로 채색하되 난색과 한색을 교차해 밝고 어두운 명도 차이를 줌으로써 화려함을 극대화한다.
Đấy là lời giải thích của Park Geun-deok. Chịu ảnh hưởng của Phật giáo, dancheong không chỉ được tìm thấy ở Hàn Quốc mà còn ở các quốc gia thuộc vùng văn hóa Phật giáo khác như Mông Cổ, Nhật Bản, Trung Quốc hay Tây Tạng. Tuy vậy, phong cách dancheong ở mỗi quốc gia lại khác nhau. Nếu như dancheong Nhật Bản đặc trưng bởi màu đỏ chủ đạo, dancheong Trung Quốc là sự lấn át của sắc xanh dương và xanh lục, thì dancheong Hàn Quốc lại tuân theo thuyết Âm Dương Ngũ hành, sử dụng obangsaek (ngũ phương sắc, năm màu tượng trưng cho năm hướng đông, nam, tây, bắc và trung tâm) – bao gồm xanh dương, đỏ, trắng, đen và vàng – để tạo sự tương phản giữa các màu sắc bổ sung. Song, việc sử dụng xen kẽ gam màu nóng và lạnh, tạo sự khác biệt rõ rệt về độ sáng tối đã góp phần tạo nên vẻ đẹp rực rỡ cho dancheong Hàn Quốc.
문양과 색의 조합 – SỰ KẾT HỢP GIỮA HOA VĂN VÀ MÀU SẮC
단청 작업은 채색이 잘되도록 하기 위해 아교(阿膠, 전통 접착제)를 바르는 데서 시작한다. 이를 위해 먼저 단청할 부재(部材)의 틈새나 구멍을 메우고 사포질로 정리한 다음 아교를 2회 이상 바른다. 그다음에는 뇌록(磊綠)이나 석간주(石間硃) 같은 천연 안료로 밑칠을 한다. 종이에 밑그림을 그리고 문양의 외곽선을 따라 촛바늘(草針)로 일정 간격으로 구멍을 낸 다음, 단청할 부재 면에 도안을 대고 조갯가루를 담은 분 주머니로 선을 따라 두드려 문양이 나타나도록 한다. 단청할 색을 만들어 도안대로 채색한 다음 조갯가루를 털어내고 들기름칠을 해서 마무리한다.
Quy trình vẽ dancheong bắt đầu bằng việc phết keo a giao (một loại keo dính truyền thống) để màu sắc được lên đẹp. Để được như thế, trước tiên cần trám kín và chà nhẵn các khoảng trống hoặc lỗ hổng trên phần gỗ vẽ dancheong, sau đó quét keo ít nhất hai lần. Tiếp theo, sơn lớp nền bằng các phấn màu tự nhiên như celadonite (khoáng vật mềm, dạng đất màu xanh hoặc xanh xám – chú thích của người dịch) hay chu sa. Sau khi vẽ phác thảo hoa văn trên giấy và dùng kim châm tạo các lỗ nhỏ cách đều nhau dọc theo đường viền của mẫu là công đoạn áp bản phác thảo lên bề mặt gỗ cần vẽ rồi dùng túi vải đựng bột vỏ sò dần nhẹ theo các đường nét đã tạo để họa tiết hiện lên. Khi pha màu xong, người nghệ nhân tô theo bản vẽ. Cuối cùng, bột vỏ sò được phủi sạch và một lớp dầu lanh bóng được phết lên để hoàn thiện.
단청은 크게 네 가지로 분류한다. 우선 아무런 문양을 넣지 않고, 색도 한 가지만 칠하는 방식이 있다. 이는 가장 낮은 등급의 단청 양식으로, 위계가 낮은 건축물이나 일반 주택에 사용한다. 그러나 조선(1392~1910) 시대 역대 왕과 왕비의 위패를 모신 종묘처럼 최고 품계의 전각에도 이러한 방법이 시공되는 경우가 있다. 공간의 엄숙함을 표현하기 위해서다. 두 번째로 바탕색을 칠한 다음 그 위에 선을 긋는 방식이 있다. 주로 사당 같은 부속 건물에 적용하는데, 선을 넣는 것만으로도 격식이 갖춰지는 효과가 있다.
Dancheong được chia thành bốn loại. Đầu tiên là loại chỉ sử dụng một màu nền duy nhất mà không có bất kỳ họa tiết nào. Đây là kiểu dancheong hạng thấp nhất, được sử dụng cho các công trình kiến trúc cấp thấp hoặc nhà ở thông thường. Tuy nhiên, phong cách này đôi khi được thi công trong các cung điện cao cấp nhất, chẳng hạn như Jongmyo (Tông Miếu) – nơi thờ phụng bài vị các đời vua và vương hậu triều đại Joseon (1392-1910), nhằm thể hiện sự trang nghiêm của không gian. Phong cách thứ hai là tô màu nền rồi vẽ các đường thẳng lên đó. Kiểu này chủ yếu được áp dụng cho các tòa nhà phụ như từ đường, chỉ cần thêm đường nét là đã tạo được hiệu ứng trang trọng.
또한 보나 도리 같은 부재의 양쪽 끝에만 문양을 그리고, 중심부는 채색만 하는 경우도 있다. 사찰의 부속 건물을 비롯해 궁궐 전각이나 서원, 정자 등 일반적인 건축 단청에 두루 사용되는 형식이다. 이렇게 부재의 끝부분에만 넣는 무늬를 ‘머리초(草)’라고 하는데, 건물 품계에 따라 머리초가 화려해지기도 하고 간소해지기도 한다.
Thứ ba là trường hợp chỉ vẽ hoa văn ở hai đầu các cấu kiện như dầm hoặc xà ngang, còn phần giữa cấu kiện chỉ được tô màu nền. Kiểu này được sử dụng rộng rãi trong kiến trúc thông thường, bao gồm các công trình phụ trợ trong chùa, cho đến cung điện, seowon (trường học Nho giáo do tư nhân lập ở địa phương), vọng lâu… Hoa văn chỉ được thêm vào phần đầu của cấu kiện như thế này được gọi là meoricho (hoa văn đầu xà), và tùy thuộc vào vị thế của công trình kiến trúc mà hoa văn đầu xà có thể cầu kỳ hoặc giản đơn.
마지막으로 부재의 모든 부분에 빼곡하게 문양을 넣어 화려함을 극대화하는 방법이 있다. 대웅전 같은 사찰 주요 건축물에 활용하는 최고 등급의 양식이다.
Cuối cùng là phong cách phủ kín hoa văn toàn bộ bề mặt gỗ để tối đa hóa vẻ tráng lệ. Đây là phong cách cao cấp nhất, thường được sử dụng cho các tòa kiến trúc chính của chùa chiền như khu chánh điện.
“조선왕조실록에 보면 유생들이 ‘사가(私家)에서 단청을 못 하게 해달라’고 상소를 올린 기록이 있습니다. 그만큼 단청은 사치스러운 것으로 여겨져 궁궐에서조차 최고 등급의 단청은 하지 않았죠. 유교의 영향이기도 하지만, 예나 지금이나 단청 원료가 비싼 원석들인 탓도 있죠.”
“Trong Triều Tiên vương triều thực lục có ghi chép về việc các Nho sinh dâng tấu sớ xin vua “cấm vẽ dancheong ở tư gia”. Có thể thấy dancheong được xem là thứ xa hoa nên ngay cả trong cung điện cũng không được trang trí dancheong theo phong cách cầu kỳ nhất. Điều này là do ảnh hưởng của Nho giáo, nhưng cũng một phần là do nguyên liệu thô để vẽ dancheong là những khoáng thạch rất đắt tiền, từ xưa đến nay vẫn vậy.”
단청 문양도 여러 갈래로 나누어진다. 가장 빈번하게 사용되는 것은 연화(蓮花)머리초다. 연꽃, 석류, 녹화(綠花, 녹색으로 그린 꽃무늬) 등의 조합으로 이뤄진 연화머리초는 사찰과 궁궐뿐 아니라 향교, 서원 같은 유교 건축물의 단청에서도 쉽게 볼 수 있다.
Hoa văn dancheong cũng được chia thành nhiều loại. Loại được sử dụng thường xuyên nhất là yeonhwa meoricho (hoa văn đầu xà hình hoa sen). Hoa văn đầu xà hình hoa sen là sự kết hợp của hoa sen, quả lựu và lục hoa (họa tiết bông hoa màu xanh lá), có thể dễ dàng nhìn thấy không chỉ trong dancheong của các chùa chiền và cung điện mà còn ở dancheong của các công trình Nho giáo như hyanggyo (trường học Nho giáo do triều đình lập ở địa phương) và seowon.
“저도 연화머리초를 많이 응용해서 그립니다. 기본에 충실하게 그리기도 하지만 때로는 중심에 위치하는 연꽃 대신 민들레, 고마리 같은 토종 들꽃을 문양으로 만들어서 그리기도 해요.”
“Tôi cũng thường xuyên ứng dụng hoa văn đầu xà hình hoa sen để vẽ. Tôi trung thành với phong cách vẽ truyền thống, nhưng đôi khi thay thế hoa sen ở trung tâm bằng những loài hoa dại bản địa như bồ công anh hay hoa cỏ thông.”
새로운 시도 – NHỮNG THỬ NGHIỆM MỚI
박근덕 씨는 2022년 갤러리 이즈(Galley IS)에서 개최한 첫 개인전 < Goldgarden > 이후 매년 전시회를 통해 전통 단청을 새롭게 형상화한 창작 단청으로 호평받고 있다. 지난해 갤러리 한옥(Gallery HANOK)이 주관한 불화∙민화 공모전에서 최우수상을 수상했고, 이어서 무우수갤러리(MOOWOOSOO GALLERY, 無憂樹) 초대전 <알로록달로록 철없는 코끼리>에서는 동식물을 모티브로 한 작품으로 주목받았다.
Kể từ triển lãm cá nhân đầu tiên mang tên “Goldgarden” (tạm dịch: Khu vườn vàng) được tổ chức tại Gallery IS vào năm 2022, Park Geun-deok đã và đang nhận được nhiều lời khen ngợi qua các triển lãm thường niên cho các tác phẩm dancheong đầy sáng tạo, đem lại hình hài mới cho nghệ thuật dancheong truyền thống. Năm ngoái, cô giành được giải thưởng cao nhất tại cuộc thi tranh Phật giáo và tranh dân gian do Gallery HANOK tổ chức, sau đó nhận được nhiều sự chú ý với các tác phẩm lấy cảm hứng từ động thực vật trong triển lãm được mời “Chú voi ngây thơ đa sắc màu” tổ chức tại MOOWOOSOO GALLERY.
이 전시에서는 연꽃과 민들레로 머리 장식을 한 코끼리를 비롯해 선사 시대 유물인 울주 대곡리 반구대 암각화(Petroglyphs of Bangudae Terrace in Daegok-ri, Ulju)에 그려진 고래가 단청으로 소환된 작품들을 볼 수 있었다. 그런가 하면 불꽃 대신 물결무늬 날개를 단 봉황, 멸종위기종인 자생 식물 문양을 입은 물고기, 비단 위에 단아한 자태로 누운 제주 토종 무와 당근 등이 단청을 입고 색다른 존재감을 드러냈다.
Tại triển lãm này có thể tìm thấy những tác phẩm lấy cảm hứng từ dancheong, từ chú voi với đầu được trang trí bằng hoa sen và bồ công anh, cho đến cá voi tương tự như trong tranh khắc đá Bangudae tại Daegok-ri, Ulju (một di chỉ thời tiền sử). Trong khi đó, chim phượng hoàng với đôi cánh mang họa tiết sóng nước thay vì ngọn lửa, cá phủ đầy họa tiết thực vật bản địa có nguy cơ tuyệt chủng, củ cải trắng và cà rốt đặc hữu của Jeju nằm duyên dáng trên lụa,… được khoác lên mình lớp áo dancheong, quá đó toát lên vẻ đặc sắc.
“전통 단청에는 연꽃, 모란과 같이 상징성이 있는 꽃들이 문양으로 많이 쓰이는데, 제 개인 작업을 할 때는 좋아하는 꽃이나 주변에서 흔히 볼 수 있는 들풀을 문양으로 만들어 봅니다. 그리고 전통 단청에서는 각종 문양들이 서로 엮여 있는데, 저는 이 문양들을 하나씩 풀어낸 뒤 제가 표현하고 싶은 형태로 다시 엮어 봅니다. 이런 시도가 재미있어요.”
“Trong dancheong truyền thống, các loài hoa mang tính biểu tượng như hoa sen, mẫu đơn thường được sử dụng làm hoa văn. Tuy nhiên, khi thực hiện các dự án cá nhân, tôi thử tạo ra các hoa văn dựa trên những loài hoa yêu thích hoặc cỏ dại thường thấy xung quanh mình. Cũng trong dancheong truyền thống, các mẫu hoa văn đan xen vào nhau, nhưng tôi tách rời từng mẫu rồi kết hợp chúng thành hình thái mà tôi muốn thể hiện. Những thử nghiệm như thế này thật thú vị.”
그녀는 한 치의 오차도 허용하지 않는 엄격한 문화재 복원 작업에서 오는 갑갑함을 자신만의 세계를 담은 작품을 통해 해소한다고 말한다. Nữ nghệ nhân chia sẻ rằng cô giải tỏa sự bức bối từ công việc phục chế di sản văn hóa đầy nghiêm ngặt, không cho phép sai sót dù là nhỏ nhất, bằng cách sáng tạo nên những tác phẩm mang đậm dấu ấn cá nhân.
“문화재가 위치한 장소들은 대개 주변 풍광이 좋아요. 작업 현장에서 벗어나 주변 자연 속을 거닐다 보면 마음이 편안해져요. 풀 한 포기, 돌 하나에도 눈길이 가고 작은 꽃잎 하나도 허투루 보이지 않죠. 한참을 들여다보면 각각의 세계가 눈에 들어와요. 그 순간의 이미지를 문양으로 만들어 보자는 생각으로 작업을 하게 됐죠.
“Những địa điểm có di sản văn hóa thường có cảnh quan xung quanh rất đẹp. Khi rời khỏi nơi làm việc và dạo chơi giữa thiên nhiên xung quanh, tôi cảm thấy tâm hồn thư thái hơn. Ánh mắt tôi bị thu hút bởi mọi thứ, từng ngọn cỏ, từng viên đá, thậm chí những cánh hoa nhỏ bé cũng không bao giờ bị bỏ sót. Khi quan sát kỹ lưỡng, tôi nhận ra rằng mỗi vật thể đều chứa đựng một thế giới riêng. Từ đó, tôi bắt đầu sáng tác với ý tưởng thử biến hình ảnh của những khoảnh khắc đó thành họa tiết.”
창작의 원천 – NGUỒN CẢM HỨNG SÁNG TẠO
문화재수리기술자인 그녀는 대부분 남성들로 구성된 작업 현장을 진두지휘한다. 문화재수리기술자의 역할이 문화재수리기능자들의 작업을 지도하고 감독하는 것이기 때문이다. Là một kỹ sư trùng tu di sản văn hóa, cô Park chỉ đạo và giám sát địa điểm trùng tu với đội ngũ phần lớn là nam giới. Điều này là do vai trò của kỹ sư trùng tu di sản văn hóa là hướng dẫn và giám sát công việc của các kỹ thuật viên trùng tu di sản văn hóa.
박근덕 씨는 1999년 동국대학교 미술학부에 입학해 불교 미술을 전공했다. 졸업과 동시에 문화재 복원 현장에서 일을 시작했으며 틈틈이 공부해 자격증을 따고 2022년부터 단청 감리를 해오고 있다.
Năm 1999, cô Park Geun-deok theo học tại Khoa Mỹ thuật, Đại học Dongguk với chuyên ngành Mỹ thuật Phật giáo. Ngay khi tốt nghiệp, cô bắt đầu làm việc tại địa điểm phục dựng di sản văn hóa, đồng thời dành thời gian rỗi học tập để lấy chứng chỉ hành nghề và từ năm 2002 đến nay cô làm công việc giám sát vẽ dancheong.
“드센 공사판에서 바닥부터 일을 배웠지만 한계가 있었죠. 그래서 대학원에 다니며 단청기술자 자격증을 땄어요. 대부분 도제식으로 일을 익힌 작업자들은 대학 전공자를 그리 달가워하지 않아요. 첫 대면에 ‘누구 밑에 있었냐’, ‘스승이 누구냐’부터 물으니까요. 어느 스승의 초(草), 즉 밑그림을 받아서 수련했는지에 따라 유파가 갈리거든요. 그래서 힘든 시기도 있었지만, 지금은 네트워크가 발달해 여러 현장을 다니면서 다양한 기술과 기법을 배울 수 있습니다.”
“Tôi học hỏi những kiến thức cơ bản trong công việc từ những công trường thực tế, nhưng tôi cảm thấy kiến thức của mình còn hạn chế. Vì vậy, tôi đã học cao học và lấy chứng chỉ kỹ thuật viên dancheong (thuộc nhóm chứng chỉ kỹ sư trùng tu di sản văn hóa). Hầu hết các nghệ nhân học nghề thông qua con đường học việc đều không mấy thiện cảm với những người tốt nghiệp đại học. Khi gặp một người mới vào nghề, họ thường hỏi “Bạn đã từng làm việc cho ai?” hay “Sư phụ là ai”. Bởi vì có nhiều trường phái dancheong khác nhau dựa trên “cho” (nét vẽ phác thảo) mà người thợ được truyền dạy từ sư phụ của mình. Vì vậy, tuy có những thời điểm khó khăn, nhưng giờ đây khi mạng lưới của tôi đã phát triển, tôi có thể học hỏi nhiều kỹ thuật và kỹ năng khác nhau khi làm việc tại nhiều công trình khác nhau.”
문화재 복원은 주로 관급 공사다 보니 철저히 설계도 안에서 작업이 이뤄진다. 간혹 작업 중에 설계 단계에서 놓친 하자가 발생하기도 하는데, 이때 보수부터 재설계 여부까지 발주처와 현장 사이를 조율하는 것도 그녀의 주요 역할이다.
Công việc phục chế di sản văn hóa chủ yếu là các dự án do nhà nước đầu tư, vì vậy mọi thứ đều phải được thực hiện theo đúng bản thiết kế. Đôi khi, những sai sót bị bỏ sót trong giai đoạn thiết kế có thể phát sinh trong quá trình thi công. Khi đó, vai trò chính của cô ấy là điều phối giữa chủ đầu tư và nhà thầu để sửa đổi thiết kế hoặc thiết kế mới.
“안료와 접착제를 섞는 비율만 해도 회화나 금박 작업에는 교과서와 같은 매뉴얼이 있어요. 하지만 단청은 건축물의 위치나 기후 등 여러 가지 조건을 고려해야 하기 때문에 폭넓은 경험이 중요합니다.”
“Chỉ riêng tỉ lệ pha trộn bột màu với keo dán cũng có hướng dẫn chi tiết tựa như sách giáo khoa dành riêng cho mỗi tác vụ như vẽ tranh hay mạ vàng. Tuy nhiên, dancheong đòi hỏi phải xem xét nhiều yếu tố khác nhau như vị trí của công trình, điều kiện khí hậu,… nên kinh nghiệm phong phú là vô cùng quan trọng.”
단청은 회화는 물론 서예, 드로잉, 공예까지 아우르는 종합적인 기량이 필요하다. 그가 특별히 단청에 끌린 이유다. Dancheong đòi hỏi những kỹ năng toàn diện không chỉ hội họa mà còn cả thư pháp, vẽ và thủ công mỹ nghệ. Đây chính là điều thu hút cô đến với loại hình nghệ thuật này nhất.
“단청기술자는 탱화도 보수해야 합니다. 불교 미술에는 탱화도 있지만 산수화도 있어요. 산스크리트어가 들어간 그림도 있고, 호랑이가 등장하는 산신도도 있죠. 그래서 단청기술자는 글씨와 탱화, 화조도, 수묵화 모두 공부해야 합니다.”
“Kỹ thuật viên dancheong cũng phải tham gia phục chế taenghwa (tranh Phật giáo). Nghệ thuật Phật giáo không chỉ có tranh Phật mà còn có tranh sơn thủy. Có những bức tranh thể hiện tiếng Phạn trong đó, cũng như những bức họa Sơn Thần có hổ xuất hiện. Vì vậy, các kỹ thuật viên dancheong phải tìm hiểu về thư pháp, taenghwa, tranh chim chóc và hoa cỏ (hoa điểu họa), tranh thủy mặc,…”
그녀는 오래된 건축물에 남겨진 옛사람들의 붓 터치를 보면 전율이 온다고 말한다. 이런 일을 할 수 있어서 정말 행복하다고 느낄 정도다. 그 행복감이 바로 창작의 원천이다. Cô chia sẻ rằng mình rất xúc động khi nhìn thấy những nét cọ của người xưa để lại trên các công trình kiến trúc cổ. Cô cảm thấy thật sự hạnh phúc khi được làm công việc này. Niềm hạnh phúc đó chính là nguồn cảm hứng vô tận cho những sáng tạo của bản thân.
이기숙(Lee Gi-sook, 李基淑)작가
이민희 포토그래퍼
Lee Gi-sook – Nhà văn
Ảnh. Lee Min-hee
Dịch. Nguyễn Trung Hiệp
